Femur başı epifiz kayması uyluk kemiği üst ucunda kalça eklemi içinde yerleşik büyüme kıkırdağındaki zayıflık nedeniyle buradaki ikincil kemikleşme merkezini içeren baş bölümünün kemiğin boyun kısmı üzerindeki yerinden ayrılmasını anlatan bir terimdir. Aslında baş kısmı kalça eklem yuvası içinde abittir ve gerçekte zayıf büyüme kıkırdağı hattından femur boynun yer değiştirir.
FBEK büyüyen çocuklarda görülen bir hastalıktır. Erkek çocuklarda kızlara göre daha fazla görülür. Erkeklerde 10-12, kızlarda 11-14 yaşlar arasında daha sıktır. Kilo fazlası olan çocuklarda görülme ihtimali daha fazladır. Erken ergenlik sıklığının artması ile daha erken yaşlarda da görülme sıklığında artma fark edilmiştir.
FBEK için tek ve kanıtlanmış bir neden yoktur. Erkeklerde, erken ergenliğe girenlerde ve endokrinolojik bozukluğu olanlarda daha sıktır. Genellikle basit düşmeler suçlanan nedenler arasındadır. Aşırı aktif ve kilolu çocuklarda görülme sıklığı daha fazladır. Down sendromunda, hipotiroidide, panhipopituiterizmde, renal osteodistrofide ve büyüme hormonu yetmezliğinde sıklığı artar.
En sık başvuru yakınması ağrıdır. Ağrı sıklıkla kalça ve kasık bölgesinde gösterilir. Az oranda olmakla birlikte diz ağrısı çocuklarda kalça sorunlarında karşılaşılan bir yakınmadır. İyi değerlendirme yapılmadığında dize yoğunlaşan muayene ve tetkikler ile kalça sorunu atlanabilir ve bu kaymanın ilerlemesine neden olabilir. Yeni oluşan veya eskiden beri olan kaymalarda olan yeni yer değiştirmeler ağrılı aksamaya neden olur. Çocuklar sandalyede otururken ağrılı bacaklarını diğer bacağın üzerine atma eğilimde olabilirler.
Muayenede etkilenen kalçada içe çevirme (internal rotasyon) ve dışa açılma (abdüksiyon) ve bükme (fleksiyon) hareketleri kayma miktarına göre değişen derecelerde azalır. Yeni kaymalarda eklemdeki şişlik hareketlerin ağrılı olmasına neden olabilir. Kalça bükülmeye başladığında kendiliğinden dışa dönme eğiliminde olabilir. Çocuğun ayağını dışa çevirerek yürüdüğü fark edilebilir.
İlk başvurulan tetkik genellikle düz filmlerdir. Mutlaka iki yönlü (aynı kalçanın ön arka ve yan) görüntüleri elde edilmelidir. Erken evrelerde tam ayrılma ve kayma olmadan büyüme kıkırdağı hattındaki genişleme gözden kaçabilecek önemli bir bulgudur. Çocuk ortopedi konusunda tecrübesi fazla olmayan acil hekimleri ile ortopedi uzmanlarının fark edemeyebileceği bu durumun fark edilmesi kaymanın oluşmadan tedavi şansını vereceği için çok önemlidir. Kayma oluştuktan sonra bunu derecesinin saptanması için farklı ölçümler yapılabilir. Bunlar tedavi eden hekim için gerekli bilgilerdir.
Kayma öncesi evrede manyetik rezonans inceleme muhtemel kayma riskli çocukların belirlenmesinde değerli bilgiler veren bir tetkik olarak kullanılabilir.
Fazla kilolu ve aşırı aktiviteli olmayan on yaştan küçük çocuklarda tiroid fonksiyon testleri, böbrek fonksiyon testleri muhtemel endokrin ve renal hastalıkların araştırılması için başlangıç testleri arasında yer alabilir.
FBEK saptandığı anda yük vermeden hareket edilmelidir. Bu koltuk değneği veya yürüteç (walker) ile yapılabilir. Ancak yük vermeme tedavi değil asıl tedaviye kadar hasarı arttırmamak için yapılması gereken bir uygulamadır. FBEKnın asıl tedavisi kaymanın kullanılan tespit yöntemi ile durdurulmasıdır. Yeni (akut) kaymalarda saptandığı andan itibaren mümkün olan erken bir zamanlamayla yerinde tutturma (in situ tespit, fiksasyon), düzeltme ve tespit (redüksiyon ve tespit, fiksasyon) kullanılabilecek yöntemlerdir. Tespit için sıklıkla vida kullanılır. Teller de tespit için kullanılabilecek cihazlar olabilir. Vida/tel sayısı kayma miktarı, düzeltme yapılıp yapılmadığı ve çocuğun kilosuna göre farklı olabilir. Yeni olmayan (kronik) kaymalarda yine olduğu pozisyonda tespit kullanılabileceği gibi açık ameliyatlarla düzeltmeler ve tespitler yapılabilir. Kronik olgularda iyileşme dokusu kapalı düzeltmeye engel olur ve düzeltme isteniyorsa açık işlemler kaçınılmaz hale gelir. FBEKnda yapılan her bir cerrahi işlem bu konuda yeterli bilgi ve tecrübesi olan çocuk ortopedi yaklaşımı konusunda yetkin uzmanlarca yapılmalıdır.
Geç dönemde, genellikle büyüme kıkırdakları kapandıktan sonra, FBEK sonrası geride kalan şekil bozukluklarının düzeltilmesi için kemik düzeltme (osteotomi), oluşan sıkışmaları giderecek şekilde kemik tıraşlama (osteoplasti, osteokondroplasti) işlemleri yapılabilir. FBEK erken erişkin yaşlarda kalça kireçlenmesi (koksartroz) oluşturan sinsi bir hastalıktır ve yapılan total kalça protezi ameliyatlarının bir kısmı çocukluklarında FBEK geçirmiş kişilerde uygulanmaktadır.
FBEK sol kalçada daha sık görülür. İki taraflı olabilir. Genellikle iki taraflı olgular aynı anda saptanmaz. Başlangıçta tek taraflı olarak saptanan olgularda normal görünen kalçada FBEK görülmesi ihtimali literatürde %80’e kadar çıkmaktadır. Bu nedenle bir tarafta FBEK saptandığında diğer kalçanın çok iyi incelenmesi ve çok yakın takip edilmesi önerilir. Hatta literatürde hastalıklı taraf ameliyat edilirken sağlam görünen tarafında önlemsel olarak ameliyat edilmesi (profilaktik tespit, fiksasyon) önerilmektedir.
Kayma sonrası şekil farklılığı çok uyumlu bir eklem olan kalçanın işlevlerini etkiler. Hareket kısıtlılığı, yürüyüş farklılıkları, kalça sıkışma sendromu, kıkırdak erimesi (kondroliz) ve ilerleyen dönemde koksartroz FBEK sonrası görülen durumlardır. Bunlara ek olarak tedavi edilen ve düzeltme uygulananlarda femur başı avasküler nekrozu (femur baş kısmının kanlanmasında bozulmaya başlı kemikte erime ve eklemde bozulma) görülme ihtimali artmaktadır.
Sağlıkla ve bilgiyle kalın
Prof. Dr. Bülent Dağlar
Prof. Dr. Bülent DAĞLAR
Ortopedi ve Travmatoloji Uzmanı
